Hidrosol Nedir?

Hidrosoller distilasyon işlemi sonrasında uçucu yağından ayrılmış sudur. Hidrolat, distilat, aromatik su, yağ altı suyu, distilasyon suyu vb. şekilde de adlandırılırlar.

Hidrosoller Nasıl Üretilir?

Hidrosoller uçucu yağ üretimi esnasında açığa çıkan yan ürünlerdir. Bitkisel materyal uçucu yağ elde etmek için içerisinden su buharı geçirilerek distilasyon (damıtma) işlemine tabii tutulur. Su buharı bitkinin içerisinden geçerken bitkide ki uçucu yağı da buharlaştırır ve beraberinde sürükler. Yoğunlaştırıcı bölümünde su buharı ile birlikte yoğunlaştırılan uçucu yağ “florentin kabı” isimli bir haznede toplanır. Uçucu yağlar -su ile karışmayacakları için- florentin kabı içerisinde distilasyonda kullanılan sudan ayrılırlar. Florentin kabında toplanan su, hidrosol ismini alır. Bu su, uçucu yağdaki bazı bileşikleri belirli oranda çözmüştür. Aşağıda bir su buharı distilasyonunun şematik gösterimi mevcuttur.

Uçucu Yağlar ve Hidrosollerin Kimyasal Karakterleri Farklı mıdır?

Tabi ki farklıdır. Uçucu yağlar suda çözünmeyen “apolar” ya da belirli bir oranda suda çözünebilen bileşiklerden oluşur. Bu bileşikler hidrokarbon, alkol, fenol, aldehit, keton, eter ve ester formlarında olabilirler. Hidrosoller ise bünyelerinde sadece suda çözünebilen bileşikleri barındırırlar ve çoğunlukla içerikleri alkol ve fenollerden ibarettir. Hidrosolleri uçucu yağların polar bileşiklerini bünyelerinde barındıran seyreltik (%0,1-0,2 gibi) çözeltileri olarak düşünmek mümkündür. Hemen aşağıda Lavandula angustifolia Mill. (lavanta) uçucu yağı ve o uçucu yağın üretimi esnasında elde edilen hidrosolün kimyasal bileşimi görülmektedir.

Lavanta uçucu yağının kimyasal bileşimi incelendiğinde bileşiklerin çoğunun ester, alkol ve hidrokarbonlar olduğu görülmektedir. Hidrosol bileşimini ise büyük çoğunluk alkollerden oluşur.

Hidrosol Ne Değildir?

Hidrosoller suyun içerisine karıştırılmış uçucu yağ değildir. Yukarıda ki tablolar Edirne bölgesinde yetiştirilen lavantalardan elde edilmiş uçucu yağın ve o esnada üretilen hidrosolün içeriğini göstermektedir. İçeriklerin tamamen farklı olduğu, hidrosolün uçucu yağa kıyasla birçok bileşiği barındırmadığı ve sadece suda çözünebilen polar bileşenlere sahip olduğu görülmektedir.

Uçucu Yağ ve Hidrosollerin Etkilerinde Farklılık Olur mu?

Uçucu yağların ve hidrosollerin kimyasal bileşimleri ve derişimleri tamamen farklı olduğu için etkileri, kullanım alanları, kullanım şekilleri ve kullanım dozları da farklılık gösterecektir. Birçok uçucu yağ kullanılmadan önce -çoğunlukla bir sabit yağ ile- seyreltilirken, hidrosoller zaten %0,1-0,2 oranında uçucu madde barındırdıklarından genellikle olduğu gibi kullanılırlar.

Hidrosollerde de Tağşiş Yapılıyor mu?

Elbette. Özellikle aromaterapiye olan ilginin artması ile hidrosoller daha fazla kullanılmaya başladığı için bu ürünlerde de tağşiş yapılmaktadır. En yaygın tağşiş örneği suya uçucu yağın kendisinin eklenmesi şeklindedir. Bu yöntemle su, hidrosol gibi kokmaktadır ama aslında uçucu yağın kendisini barındırmaktadır. Oysaki yukarıda da bahsettiğimiz gibi hidrosoller su içerisinde çözünmüş/karıştırılmış uçucu yağ değildir. Suyun içerisine sentetik esans ilavesi ile de hidrosol benzeri ürünler elde edilebilmektedir. Bu tarz sentetik ürünlere en çok gülsuyunda rastlanılmaktadır. Aşağıdaki tablolarda doğal gül yağı, doğal gül hidrosolü ve sentetik esans içeren ürünlerin kimyasal bileşimi görülmektedir.

Hidrosoller İçin Kalite Kriterleri Var mıdır ve Ne Şekilde Test Edilirler?

Ne yazık ki hidrosoller için oluşturulmuş kalite kriterleri mevcut değildir. Piyasada satışı yapılan hidrosoller için kullanılan “şu kalitede, bu kriterde” terimleri ticari söylemlerden öteye gitmez. Yine de hidrosolün içeriği analiz edilerek kalitesi hakkında bilgi sahibi olunabilir; örneğin hangi bileşiği ne kadar içerdiği veya içeriğinde başka bir hidrosol ya da farklı bir madde olup olmadığı belirlenebilir.

Peki, İçerik Analizi Nasıl Yapılıyor?

Gaz kromatografisi isimli bir yöntem ile. Gaz kromatografisi, gaz fazına geçen (buharlaşan) bileşiklerin birbirlerinden ayrılması suretiyle analiz edilmesini sağlayan bir tekniktir. Hemen aşağıda lavanta yağının tüm bileşimini gösteren gaz kromatogramı bulunmaktadır.

Birbirinden ayrılan uçucu yağ bileşenleri kütle spektrometresi isimli bir cihaz ile tespit edilirler. Kütle spektrometreleri bileşikleri kendi içinde parçalayarak onlardan alt bileşikler oluşturur ve oluşan alt bileşiklerin kütlelerinden de yola çıkarak ana bileşiğin tanımlanması için gereken parmak izlerini tespit eder.

Aşağıdaki şekil ise lavanta yağında ki “linalol” bileşiğinin GC-MS cihazında elde edilen kütle spektrumu yani parmak izidir.

Cihaz tarafından tespit edilen kütle spektrumlarından yola çıkarak, uçucu yağın hangi bileşenlerden oluştuğu anlaşılabilir. Kromatogramlar kullanılarak da bu bileşiklerin miktarları tespit edilebilir. Ayrıca yabancı bir maddenin var olup olmadığı ve varsa ne oranda uçucu yağa/hidrosole karıştırıldığı bile belirlenebilir.

Bazı durumlarda uçucu yağlar/hidrosoller daha ucuz ve farklı bir uçucu yağ/hidrosol ile tağşiş edilirler. Bu gibi durumlarda analizi yapan kişinin ürünün kompozisyonunu değerlendirip bunu açığa çıkartacak kadar konuya vakıf olması gereklidir.

İçerik analizi bizlere doğru bitkinin kullanılıp kullanılmadığı hakkında da fikir verebilir. Ayrıca “hiçbir katkı maddesi eklenmemiştir ve koruyucu içermez” gibi popüler söylemleri test etmemizi de sağlar.

Hidrosollerde Koruyucu Kullanılıyor mu?

Hepsinde değil. Ürünün ambalajlayıp satışa hazır hale getiren firmalar birçok defa ürüne koruyucu eklemeseler bile bozulmaması için hidrosolün üreticisi tarafından sitrik asit, potasyum sorbat ve sodyum benzoat üçlüsü eklenmiş olabilir. Salisilik asit türevi bazı maddeler de koruyucu olarak eklenebiliyor. Bu durumda firma koruyucu eklemediği için “koruyucu içermez” ibaresini ambalaja yazsa bile hidrosol üreticisinin ne ekleyip eklemediğini bilmiyor olabilir. Bazı firmalar ise satışa sunacağı ürünleri kontrol ettirmektedir ve koruyucu barındıran hidrosolleri üreticisinden satın almamaktadır. Bu bağlamda koruyuculardan uzak durmak isterseniz parti ve seri numarasına göre final ürününün analiz sertifikasını sizlerle paylaşabilen firmaları tercih etmeniz yararınıza olacaktır. Parti ve seri numarası belirtilen analiz sertifikaları önemlidir çünkü bir kez yaptırdıkları analiz sertifikasını her defasında kullanıcıya beyan eden firmalar da bulunmaktadır.

Hidrosollere Neden Koruyucu Eklenir ki? Hidrosollerin Kendisi Koruyucu Değil mi?

Ne yazık hepsi değil. Kekik hidrosolü bünyesinde çok yüksek oranda thymol ve/veya carvacrol barındırır. Yüksek antimikrobiyal karakterde ki bu maddeler bir süreliğine kekik hidrosolünü korumayı başarsalar bile bir zaman sonra hidrosolde mikrobiyolojik üremeler başlayacaktır. Bu üremelerin önüne geçebilmek için -özellikle- antimikrobiyal etkinliği düşük hidrosollere koruyucu eklemesi yapılabilmektedir. Ticari değeri yüksek hidrosollere de (gülsuyu gibi) bazen üreticiler koruyucu ekleyerek depolamaktadırlar. Bu gibi durumlarda ürünün koruyucu içermediğini sizlere kanıtlayabilen firmalara yönelebilirsiniz.

Hidrosoller İçerisinde İstenmeyen Daha Başka Neler Oluyor?

Hidrosollerin içerisinde -normal koşullarda- su ve uçucu yağın suda çözünebilen bölümü hariç başka bir şey bulunmaz. Ama bazı durumlarda çeşitli yağlar ve emülsifiye edici ajanlar da (emülgatörler) bulunabilir. Yukarıda bahsettiğim gibi firmalar uçucu yağı su ile karıştırıp hidrosol benzeri bir ürün yapabilirler. Bu gibi durumlarda uçucu yağın su içerisinde sabit durması ve sudan ayrılmaması için polisorbat veya polietilenglikol türevi emülgatörler kullanabilirler. Kimyasal analizlerle bu emülgatörler tespit edilebilmektedir. Hidrosolü kuvvetli bir şekilde çalkaladığınızda ambalaj içerisinde bolca köpük oluşuyor ve bu köpük uzun bir süre kalıyorsa -kesin olmasa da- ürünün emülgatör barındırdığına işarettir.

Hidrosollerde Pestisit Olur mu?

“Hayır” dersek yalan olur. Uçucu yağ üretiminde kullanılan bitkiler kültüre ediliyorlar ise muhtemelen pestisit ilaçlarla ilaçlanıyorlardır da. Pestisit etkin maddelerin çok büyük bir bölümü yağda çözünebilen maddelerdir. Bu sebepten “Meyve ve sebzeler bol su ile yıkansa bile pestisitlerden tamamen kurtulmuş olmayız” denilmektedir. Pestisitler yağda çözünebilen maddeler oldukları için uçucu yağda bulunurlar. SP (soluble powder) ve SL (soluble liquid) formülasyon tipine sahip pestisit ilaçlarda kullanılan etkin maddeler ise suda çözünebilen maddelerdir. Bir ihtimal uçucu yağı çıkartılacak bitki bu maddeler ile ilaçlandı ise distilasyonda buharlaşıp hidrosole geçebilirler. Yani “Hayır hidrosoller pestisit içermez” diyemeyiz.

Hidrosoller Ağır Metal Barındırır mı?

“Barındırmaz” diyemeyiz. Distilasyon işlemi metal -çoğunlukla paslanmaz çelik- bir ekipman ile yapılmakta ve bu süreçte ısı uygulanmaktadır. Bu doğrultuda sistemde kullanılan suya distilasyon reaktöründen çeşitli ağır metal iyonları geçebilir. Fakat bu iyonlar su ile beraber buharlaşıp sonra tekrar yoğunlaşıp hidrosole geçseler bile analitik olarak tespit edilebilecek limitlerin bile altında kalırlar. Gülyağı ve çeşitli alkollü içecek üreticilerinin kullandığı bakır distilasyon düzenekleri ise paslanmaz çelik sistemlere nazaran bir nebze daha risklidir ama yine de evde ki çelik çaydanlığınızdan demlediğiniz çaya ne kadar ağır metal geçebiliyorsa, hidrosole de işte o kadar geçer. Normal şartlar altında hidrosollerde ağır metal kontaminasyonu oluşmaz. Nitekim çeşitli bilimsel makalelerde de bitki distilatları (hidrosoller) bünyesinde nikel, krom, vanadyum, kurşun, civa ve kadmiyum gibi ağır metal iyonlarına kayda değer seviyelerde rastlanılmadığı rapor edilmiştir.

Hidrosollerde ki Biyolojik Kirlilikler Nelerdir?

Distilasyon süresince oluşan sıcak buhar biyolojik kirliliği büyük ölçüde engellese bile sonrasında ürünün depolandığı alanlar veya depolama ambalajlarından kaynaklı mikrobiyal kontaminasyon görülebilir. Bu kirlilikler çeşitli bakteriler ve küfler olabilir. Geneli ürünün hızla bozulmasını sağlayıp raf ömrünü azaltsa da aflatoksin üreten küf türleri sağlık açısından çok büyük tehlike oluşturur. Ayrıca hidrosol içerisinde üreyen patojen bakteriler de istenmeyen sonuçlar doğurabilir. Üreticinin efektif yollar ile üretim ve depolama ekipmanlarını temizlemesi bu riski ortadan kaldıracaktır.

Distilasyonda Yapılan Hatalar Hidrosollere Yansır mı?

Tabi ki yansır. Sonuç olarak hidrosol distilasyon porsesinin yan ürünüdür ve proseste ki hatalar burada da görülebilir. En fazla yapılan hata distilasyon cihazının bitkiden bitkiye geçerken temizlenmemesidir. Özellikle Thymus ve Origanum türü bitkiler distillendiklerinde açığa çıkan thymol ve carvacrol, distilasyon cihazının soğutucu bölümünde yoğunlaştıklarında su ile florentin kabına akmayabilirler. Düzgün bir şekilde temizlenmemiş bu cihazlar ile tekrar bir distilasyon yapıldığında bu thymol-carvacrol ikilisi yeni yapılan yağa ve hidrosole geçecektir. Üretici distilasyonun son 10-15 dakikasında yoğunlaştırıcıya giren soğuk suyu kapatırsa, o bölümde yoğunlaşan thymol ve carvacrol tekrar buharlaşacak ve sistemden atılacaktır. Böylece pahalı temizleme ürünlerine de ihtiyaç kalmayacaktır. Aşağıda Türkiye’de üretimi yapılan bir melisa yağı ve o üretimden elde edilen hidrosolünün içeriği görülmektedir.

Görünüşe göre üretici Melissa officinalis L. distilasyonundan önce Thymus türü bir kekik distillemiştir. Melissa officinalis L. uçucu yağı kimyasal kompozisyon olarak aldehitler ve seskiterpenlerce baskın bir yağdır ve bu bileşiklerin sudaki çözünürlükleri düşük olduğu için kekikten gelen thymol ve carvacrol hidrosolde en fazla bulunan molekülleri oluşturmuştur. Mevcut melisa hidrosolü de hali ile kekik gibi kokmaktadır ve melisa hidrosolünden beklentinizi karşılamayacaktır.

Son Olarak, Hidrosoller Ne Şekilde Saklanmalı?

Uçucu yağlar nem, ısı ve ışıktan uzak tutulmalıdır ki bozulmasınlar. Ne yazık ki hidrosollerin %99,9 u sudur ve hali ile uçucu yağlardan çok çok daha hızlı bir şekilde bozulurlar. Bu bağlamda elimizde çok fazla hidrosol var ise karanlık ve serin bir yerde bekletmek faydalı olacaktır.